Verkiezingen in Nederland - hoe stemmen justitiabelen?

Welke verkiezingen houden we in Nederland?

We houden in Nederland iedere vier jaar verkiezingen voor de Tweede Kamer, Provinciale Staten, Waterschappen en gemeenteraden. De leden van de Eerste Kamer worden indirect gekozen: dat gebeurt door de leden van de Provinciale Staten. Daarnaast zijn er iedere vijf jaar verkiezingen voor het Europees Parlement.

Wie mogen naar de stembus?

Iedereen met de Nederlandse nationaliteit van 18 jaar en ouder mag stemmen. Dat geldt ook voor justitiabelen. Er is een uitzondering: iemand die door de rechter is ontzet uit het kiesrecht mag niet stemmen. Stemmen gebeurt vrijwillig en de keuze is anoniem.

Actief en passief kiesrecht

Er zijn twee soorten kiesrecht: actief en passief kiesrecht. Actief kiesrecht is het recht om te stemmen. Passief kiesrecht is het recht om je verkiesbaar te stellen. Justitiabelen hebben, net als mensen in de vrije samenleving, actief en passief kiesrecht. Zij mogen dus stemmen en zich verkiesbaar stellen, tenzij de rechter hun het kiesrecht heeft ontnomen. Stemmen gebeurt vrijwillig en iemands keuze is anoniem.

Stempas + identiteitsbewijs

Om te kunnen stemmen, zijn een stempas en een identiteitsbewijs nodig. Met die documenten kun je stemmen in de gemeente waar je geregistreerd staat. Er bestaat ook een kiezerspas. Die moet je zelf aanvragen. Daarmee kun je in elke Nederlandse gemeente stemmen. De Kieswet bepaalt dat alle mensen die mogen stemmen, dus ook justitiabelen met actief kiesrecht, uiterlijk twee weken voor de verkiezingen hun stempas ontvangen op het huisadres. Daarvoor worden de adressen gebruikt die geregistreerd staan in de Basisregistratie Personen. Iedereen is zelf verantwoordelijk voor inschrijving in de Basisregistratie Personen in de gemeente waar men verblijft. Dakloze justitiabelen die nergens geregistreerd staan, worden ingeschreven in de justitiële inrichting. De stempas wordt in zo'n geval naar de justitiële inrichting gestuurd en aan de justitiabele gegeven.

Vooraf informeren

Als er verkiezingen worden gehouden, zorgen de justitiële inrichtingen ervoor dat justitiabelen dat op tijd weten. Ook horen zij hoe ze kunnen stemmen. Justitiabelen kunnen via radio en tv programma's volgen waarin politici vertellen waar hun partij voor staat. Bijvoorbeeld de zendtijd voor politieke partijen en debatten. En justitiabelen die toegang hebben tot een computer met goedgekeurde websites kunnen de stemwijzer en/of het kieskompas invullen. Dat kan helpen bij het maken van een keuze.

Verkiezing Tweede Kamer

De eerstkomende verkiezing is de verkiezing voor de Tweede Kamer op woensdag 29 oktober 2025. Nederland gaat dan naar de stembus om de leden van de Tweede Kamer te kiezen. Justitiabelen met kiesrecht mogen dan ook stemmen.

Hoe stemmen justitiabelen?

De Kieswet bepaalt hoe justitiabelen kunnen stemmen. Dat staat in artikel B6 van de Kieswet:

• Kiesgerechtigde personen aan wie op de dag van de stemming rechtmatig hun vrijheid is ontnomen, oefenen hun kiesrecht uit door bij volmacht te stemmen.

Deze beperking geldt niet:

a.  voor hen die op de dag van de stemming een zodanige feitelijke bewegingsvrijheid genieten dat zij in persoon aan de stemming kunnen deelnemen;

b.  voor hen die op grond van het regime van de inrichting waarin zij verblijven aanspraak hebben op periodiek verlof.

In dit geval kunnen justitiabelen stemmen in een openbaar stembureau.

Er zijn twee soorten volmacht. Die leggen we hieronder uit:

Schriftelijke volmacht
De gemakkelijkste manier voor een justitiabele om iemand te machtigen is met het formulier 'Verzoek om bij volmacht te stemmen' (Model L 8). Dat heet een schriftelijke volmacht. Hiervoor is geen stempas nodig en ook geen (kopie van een) identiteitsbewijs. De persoon die voor de justitiabele gaat stemmen - de gemachtigde - hoeft niet in dezelfde gemeente te wonen en te stemmen als de justitiabele. Het formulier moet door de justitiabele worden ingevuld en door de kiezer die door de justitiabele wordt gemachtigd.

Het formulier 'Verzoek om bij volmacht te stemmen' (Model L8) is op te halen bij de gemeente waar de justitiabele staat ingeschreven. Het formulier kan ook worden gedownload van de website van die gemeente of van www.rijksoverheid.nl.

Onderhandse volmacht
Een justitiabele kan ook iemand machtigen via de stempas of een kiezerspas. Dat heet een onderhandse volmacht.

Via de stempas werkt het zo: 
De justitiabele vult de achterkant van de eigen stempas in. De persoon die wordt gemachtigd moet kiesgerechtigd zijn en in dezelfde gemeente wonen als de justitiabele. De gemachtigde neemt de onderhandse volmacht samen met een kopie van het identiteitsbewijs van de justitiabele mee naar het stembureau. De gemachtigde vult daar dan twee stembiljetten in: een voor zichzelf en een voor de justitiabele.

Via een kiezerspas werkt het zo:
Een justitiabele kan een kiezerspas aanvragen bij de gemeente waar de justitiabele staat ingeschreven. Met die kiezerspas kan iedere kiezer worden gemachtigd om voor de justitiabele te stemmen. Die gemachtigde kan ook voor de justitiabele stemmen als hij in een andere gemeente stemt dan waar de justitiabele staat ingeschreven. Er zijn twee manieren om een kiezerspas aan te vragen:

Schriftelijk
Via het formulier 'Verzoek om een kiezerspas' (Model K 6-1). Justitiabelen kunnen dit formulier krijgen van de justitiële inrichting, maar het is ook door derden te downloaden van de website van de gemeente en de website van de rijksoverheid.nl. Dit formulier kan vanaf maandag 15 september 2025 worden opgestuurd naar de gemeente waar de justitiabele staat ingeschreven, samen met een kopie van het identiteitsbewijs. Het formulier moet uiterlijk vrijdag 24 oktober 2025 binnen zijn bij de gemeente, maar liever eerder. Anders is er te weinig tijd om de kiezerspas bij de gemachtigde te krijgen. 
De gemeente stuurt een kiezerspas naar de justitiabele. Na ontvangst vult de justitiabele op de achterkant van de kiezerspas in wie er wordt gemachtigd en zet een handtekening. Daarna stuurt de justitiabele de ingevulde kiezerspas en een kopie van het identiteitsbewijs op naar gemachtigde. Die ondertekent de kiezerspas ook. De gemachtigde neemt de kiezerspas op 29 oktober 2025 mee naar het stembureau en vult daar twee stembiljetten in: een voor zichzelf en een voor de justitiabele.
of

in het gemeentehuis
Een justitiabele die al zodanige vrijheden heeft dat deze naar het gemeentehuis kan gaan, kan in de periode 15 september 2025 tot en met 28 oktober 2025 12.00 uur naar het gemeentehuis gaan voor een kiezerspas. Daarvoor is een kopie van een identiteitsbewijs nodig. Die kan de justitiabele opvragen bij een DJI-medewerker. De gemeente geeft de kiezerspas meteen mee. De justitiabele vult op de achterkant van de kiezerspas in wie er wordt gemachtigd en zet een handtekening. Daarna geeft de justitiabele de ingevulde kiezerspas en een kopie van het identiteitsbewijs aan de gemachtigde. Opsturen kan ook, maar dan moet de kiezerspas eerder worden aangevraagd dan 28 oktober 2025, anders is de kiezerspas niet op tijd bij de gemachtigde. De gemachtigde ondertekent de kiezerspas ook. De gemachtigde neemt de kiezerspas op 29 oktober 2025 mee naar het stembureau en vult daar twee stembiljetten in: een voor zichzelf en een voor de justitiabele.
Naar het gemeentehuis gaan om een kiezerspas op te halen is geen verlofdoel op zichzelf. Dit kan dus niet worden opgegeven als reden voor het aanvragen van verlof.

Als de kiezerspas zoekraakt, krijgt de justitiabele geen nieuwe. Dan kan er niemand meer voor de justitiabele gaan stemmen.

Stemmen in een openbaar stembureau
Justitiabelen die op de dag van de verkiezing op grond van hun regime met periodiek verlof zijn of andere vrijheden hebben, kunnen stemmen in een openbaar stembureau. In het stembureau moeten zij hun stempas en een identiteitsbewijs tonen. Het kunnen uitoefenen van het stemrecht is géén verlofdoel op zichzelf. Dit kan dus niet worden opgegeven als reden voor het aanvragen van verlof.

Nederlandse justitiabelen in het buitenland

Justitiabelen van 18 jaar en ouder die hun straf in het buitenland uitzitten, niet uit het kiesrecht ontzet zijn en geregistreerd staan bij een Nederlandse gemeente, kunnen tijdens een Tweede Kamer verkiezing en een verkiezing voor het Europees Parlement per volmacht of per brief stemmen. Bij een verkiezing voor de Provinciale Staten, waterschappen en gemeenteraden kan alleen per volmacht worden gestemd. Uitgebreide informatie over het briefstemmen staat op de website van de gemeente Den Haag.

Verblijft een kiesgerechtigde tijdelijk of permanent in het buitenland en staat hij niet meer geregistreerd bij een gemeente in Nederland, dan kan de kiesgerechtigde alleen stemmen bij verkiezingen voor de Tweede Kamer, het Europees Parlement en voor het kiescollege niet-ingezetenen voor de Eerste Kamer. Om gebruik te kunnen maken van het kiesrecht moet iemand zich eenmalig als 'kiezer in het buitenland' laten registreren bij de gemeente Den Haag. Vervolgens worden er voor elke verkiezing documenten opgestuurd waarmee per brief kan worden gestemd.

Meer informatie

Meer informatie over het kiesrecht in Nederland vindt u op de websites van de Kiesraad en de Commissie van Toezicht. Informatie over het machtigen van iemand anders staat op Kan ik iemand anders vragen om voor mij te stemmen? en op rijksoverheid.nl staat algemene informatie over verkiezingen in Nederland.